Nacionalni park Kopaonik – biljni i životinjski svet

Kopaonik je jedan od značajnijih centara endemizma u Srbiji. Na području nacionalnog parka je utvrđeno prisustvo 825 biljnih taksona visokoplaninske flore, svrstanih u 292 roda i 80 familija, od čega 91 endemična i 82 subendemične biljke.

Prostor Kopaonika nastanjuju različite životinjske vrste. Fauna Kopaonika u celini i područja nacionalnog parka predstavlja najmanje istraženu dimenziju ovog prostora. Na području Kopaonika do sada je izdvojeno 14 vrsta vodzemaca, 13 vrsta gmizavaca, 166 vrsta ptica i oko 39 vrsta sisara.

Biljni svet

Na Kopaoniku su utvrđena tri stenoendema – kopaonička čuvarkuća, kopaonička ljubičica i pančićeva režuha. Razlog relativno velikog broja endemskih vrsta treba tražiti u specifičnim klimatskim uslovima koji su vladali na Kopaoniku, a i drugim lokalitetima na Balkanskom polustrvu, tokom poslednjeg ledenog doba kad su iste vrste u Evropi bile uništene glacijaciojm. Tipična refugijalna staništa tercijarnih i glacijalnih relikata na Balkanu su srednji planinski pojasevi i duboke klisure. Distribucija u odnosu na tip vegetacije ukazuje na postojanje dva centra biodiverziteta endemičnih biljaka na Kopaoniku – u visokoplaninskom delu (vegetacija rudina na krečnjacima i serpentinima) i u podgorini (termofilni serpentinski kamenjari). Visokoplaninsku floru Kopaonika u okviru nacionalnog parka čine flora pojasa smrčevih šuma, subalpske žbunaste vegetacije i planinskih rudina (sa 58% vrsta flore na oko 4% površine ukupnog masiva Kopaonika).

Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije („Službeni glasnik RS” br. 50/93, 93/93, 10/94), 30 biljnih vrsta koje rastu na Kopaoniku stavljeno je pod apsolutni režim zaštite. Naredbom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta („Službeni glasnik RS” br. 17/99) obuhvaćene su 43 biljne vrste koje rastu na Kopaoniku. Na evropsku listu retkih i ugroženih vrsta biljaka i životinja, Crvenu listu (European Red List, UNESCO, New York, 1991.) upisane su četiri vrste sa područja nacionalnog parka – dve u grupi endemičnih vaskularnih biljaka i dve u grupi neendemične flore.

Površina pod šumom u Nacionalnom parku je ukupno 7.427,24 ha, od čega pod državnom, najkvalitetnijom šumom 7.077,02 ha i pod privatnom, ostatak od 350, 22 ha. U državnoj šumi ustanovljeno je sledećih pet namenskih celina: proizvodno-zaštitne šume, zaštitne šume zemljišta, rekreativne površine, prirodne predeone celine (II stepen zaštite) i prirodni rezervati (I stepen zaštite), među kojima izrazito dominiraju šume prirodnih predeonih celina (Barska reka, Samokovska reka, Gobeljska reka, Duboka i Brzećka reka), a zatim zaštitne šume zemljišta i strogi prirodni rezervati.

Na osnovu tipoloških istraživanja 2002/2003. godine, u nacionalnom parku su definisana 43 tipa šuma (od kojih 21 tip po prvi put izdvojen u Srbiji). Površinski najzastupljenije su šume smrče (37,89%), zatim šume bukve (25,35%), šume smrče, jele i bukve (14,04%), šume smrče i bukve (10,58%), šume smrče i jele (8,56%) i šume jele i bukve (3,45%).U drvnom fondu dominiraju smrča sa 58%, bukva sa 33% i jela sa 8%, dok sve ostale vrste učestvuju sa 1%. Čiste sastojine čine 64,45% ukupno obrasle površine što se sa stanovišta mešovitosti šumskog fonda procenjuje kao osrednje do nepovoljno stanje. Stanje mešovitosti šuma relativno je povoljno samo kod strogih prirodnih rezervata (58,83% mešovitih sastojina). Na Kopaoniku raste oko 250 lekovitih biljnih vrsta, od kojih su mnoge strogo zaštićene: kohova sirištara, barski petolist, uva, medveđe grožđe, kičica, jedić…

Na Kopaoniku je pod zaštitom nekoliko rezervata prirode i veliki broj spomenika prirode. Najpoznatiji rezervati prirode su: Metođe (zajednice smrče i bukve sa reliktnim vrstama), Kozje stene (reliktne zajednice smrče, jele i vresa, lokalni endemitet kopaonička ljubičica), Vučak (jedinstvene zajednice jele i smrče), Jankova bara (najveća tresava na Kopaoniku). Ostali rezervati prirode su: Barska reka (bogatstvo i raznovrsnost vegetacije, koja se vertikalno smenjuje od smrčevih, bukovo – smrčevih, bukovo- jelovo- smrčevih do čistih bukovih šuma), Samokovska reka (zajednica smrče sa kiselicom i smrče sa mahovinom, tresava), Jelovarnik (vodopad oko koga su šume bukve, bukve i smrče i planinskog javora), Jelak (zajednice tise i javora, tise i jele), Suvo rudište (zajednice borovnice, kleke i subalpske smrče), Bele stene ( biljne zajednice livada, kamenjara, stena, šuma- žbunastih i visokih), Duboka ( reliktne zahednice bukve sa šašikom i bukve sa crnim grabom, planinski javor sa bukvom), Mrkonja (reliktna mešovita šuma smrče, bukve i jele), Gobelja (refugijum na čijim oštrim i stenovitim stranama raste runolist, glacijalni relikt koji je krajnje ugrožena vrsta u Srbiji). Od spomenika prirode posebno je interesantno Semeteško jezero, sa plovećim ostrvima.
Na Kopaoniku su prisutni svi vegetacijski pojasevi karakteristični za visoke planine centralnog Balkana, što se može videti na profilu od Ibra sve do Pančićevog vrha. U najnižim delovima zastupljena je zona poplavnih močvarnih i higrofilnih šuma vrbe, jove, topole i lužnjaka. Iznad njih na visinama do 500 do 800 m prostire se pojas termofilnih sladunovih i cerovih hrastovih šuma. Ulazeći u zonu nacionalnog parka na visinama od 800-1100 m javljaju se mezofilne šume hrasta kitnjaka i bukve da bi od 1100 od 1500 m dominirale zajednice bukovih šuma uz mešavinu bukve i jele i smrče i jele. Od 1500 do 1800 m susrećemo frigorifilne visokoplaninske šumske zajednice četinarske vegetacije u kojima je zastupljena smrča uz mešanje sa subalpskom bukvom, gorskim javorom i jelom. Pojas smrčevih šuma je najrazvijeniji na Ravnom Kopaoniku sa granitnom podlogom, u Brzećkoj i Dubokoj reci na krečnjacima i u Samokovskoj reci sa reliktnim šumama na serpentinima. Iznad pojasa smrčevih šuma na visinama iznad 1800 m prostire se pojas subalpijske žbunaste vegetacije, predstavljene zajednicama polegle kleke i borovnice. U najvišim predelima zastupljen je pojas visokoplaninskih rudina i pašnjaka alpskog i subalpskog tipa.

Životinjski svet

Prostor Kopaonika nastanjuju različite životinjske vrste. Fauna Kopaonika u celini i područja nacionalnog parka predstavlja najmanje istraženu dimenziju ovog prostora. Na području Kopaonika do sada je izdvojeno 14 vrsta vodzemaca, 13 vrsta gmizavaca, 166 vrsta ptica i oko 39 vrsta sisara.

Detaljnije je istražena fauna ptica i utvrđeno je da na teritoriji nacionalnog parka dominiraju gnezdarice sa 120 vrsta od kojih su 90 % zavičajne vrste. Usled brzih promena prirodnih uslova stanovnit broj novih vrsta ptica je naselio Kopaonih u poslednjih 50 godina dok su neke u isto vreme nestale. Zabeleženo je povećanje broja ”oportunističkih” vrsta koje su prilagodiljive za promene uslova staništa, a smanjen broj grabiljivica i i vrsta koje su usko vezane za ostljive biotope. Uprkos tome može da se kaže da je divezitet ptica na Kopaoniu bogat. Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije, 99 vrsta ptica sa Kopaonika stavljeno je pod zaštitu. Od tog broja je nestalo 13 vrsta, a više se ne viđa devet. Na Evropskoj Crvenoj listi zastupljeno je pet vrsta registrovanih u nacionalnom parku, od kojih se na Kopaoniku gnezdi samo još jedna vrsta. Na svetskoj Crvenoj listi (World Red List), 1996.) nalaze se tri vrste, od kojih su dve po IUCN kategorijama svrstane u VU (vulnerable) – ranjive vrste, od kojih se jedna gnezdi u zaštitnoj zoni, a ostale su nestale. Više pažnje u istraživanju i zaštiti posvećeno je pticama grabljivicama (program hranilišta, koji se realizuje od 1996. godine).

Iz faune sisara na Kopaoniku je detektovano 39 vrsta i to: devet vrsta bubojeda, pet vrsta slepih miševa, jedna vrsta paglodara, 14 vrsta glodara, osam vrsta mesoždera i dve vrste papkara. Sve vrste su autohtone (sem američke ondatre koja je pre 40 godina prodrla uz dolinu Ibra). U prošlom veku istrebljeni su medved, ris, divokoza, jelen i vidra (ova poslednja javlja se u zaštitnoj zoni), a ugroženi su divlja mačka i divlja svinja. Na evropskoj Crvenoj listi su i dve vrste sa područja nacionalnog parka, obe sa naznakom (VU) ranjive vrste.

Čovek je svojim uticajem direktno uticao na opstanak krupnih vrsta sisara. U pitanju je uglavnom bio lov zbog mesa, krzna i trofeja. Na takav su način pojedine vrste potpuno istrebljene, a druge su dovedene na rub egzistencije (divlja svinja, divlja mačka), dok su pojedine uspele da se održe (srna, zec, veverica, kune). Na opstanak sisara takođe je neposredno uticalo i stalno uznemiravanje na njihovim prirodnim staništima, počevši od rudarskih radova, preko stočarstva, šumskih radova i u najnovije vreme, turizma sa svojim sportskim i rekreativnim aktivnostima. Posebno se mora podvući degradacija površina koje služe kao staze za skijanje.

Posebno je interesantna fauna dnevnih leptira kojih je na prostoru planinskog masiva do sada je utvrđeno ukupno 135 vrsta. S obzirom na relativno velik broj utvrđenih vrsta, što predstavlja elementarni faunistički pokazatelj,
možemo zaključiti da je faunistička istraženost prostora Kopaonika dobra. Od 289 vrsta dnevnih leptira na Balkanskom poluostrvu na Kopaoniku živi 46,7 %, a u odnosu na 192 vrste u Srbiji 70% vrsta je zastupljeno na Kopaoniku. Od ukupnog broja vrsta dnevnih lepita na Kopaoniku jedna je vrste endemorelikt, a to je ”Colias caucasica”.