Zaštićena područja

U Zakonu o zaštiti prirode (član 4. tačka 26) zaštićena područja se definišu kao ”područja koja imaju izraženu geološku, biološku, ekosistemsku i/ili predeonu raznovrsnost i zbog toga se aktom o zaštiti proglašavaju zaštićenim područjima od opšteg interesa”. Po istom zakonu zaštićena područja uz zaštićene vrste i zaštićena prirodna dokumenta pripadaju zaštićenim prirodnim dobrima.

            Izdvajanje jednog dela prirode i njegovo proglašenje zaštićenim je na trenutnom nivou svesnosti čoveka o svom mestu i svojoj ulozi u prirodi bio jedini način da se  zaustavi nemilosrdno iscrpljivanje prirodnih resursa na svakom mestu gde su bili dostupni i gde je postignuta ekonomska računica za njihovu eksploataciju. U odnos čoveka i prirode poslednjih trideset godina dodata je i kategorija održivosti. Održivost se pre svega odnosi na održivost ljudskog društva jer je priroda sama po sebi održiva, a čovek je deo sistema prirode kome su potrebni specifični, održivi, uslovi za život.

            Neophodno je naći sklad između još uvek nenarušenog prirodnog stanja i antropogenog stvorenog i održavanog. Ovaj sklad je potreban čoveku današnjice, a još će više biti potreban čoveku 21. veka. Svođenje izvorne prirode i biodiverziteta na zaštićena područja tipa nacionalnih parkova i rezervata jedno je od izvesnih rešenja i pravaca u postizanju tog sklada. (Stevanović 1995)

Prema statističkim podacima Liste zaštićenih područja Ujedinjenih nacija u svetu je do 2003. godine zaštićeno 102.102 područja, koja se  prostiru na 18.763.407 km². Broj zaštićenih područja u svetu je porastao sa 9.214 koliko ih je bilo 1962. godine na 102.102 područja, tj. za 11 puta. Pri tome, površina zaštićenih područja porasla je za 7,9 puta, sa 2,4 miliona km² na 18,8 miliona km².

Grafikon 1 – Kumulativni porast zaštićenih područja u svetu od1872–2003. godine

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Извор:. United Nations List of Protected Areas 2003.

Таbela 1 – Пораст броја  и површине заштићених подручја у свету у периоду 1962-2003.

Година	Број подручја	Површина подручја (милиона km²)
1962.	9.214	2,4
1972.	16.394	4,1
1982.	27.794	8,8
1992.	48.388	12,3
2003.	102.102	18,8

Izvor: United Nations List of Protected Areas 2003.

Zaštićeni prostori su rangirani u šest kategorija prema IUCN pravilniku. Unutar ovog sistema kategorije se razlikuju prema nivou ljudske aktivnosti, I kategorija ima minimalnu ljudsku umešanost, a kategorija  VI najveću.

Tabela 2 – Kategorije zaštićenih prosotora prema IUCN pravilniku

Kategorija IUCN	Naziv kategorije (engl.)	Naziv kategorije (srp. )
Kategorija Ia	Strict nature reserve	Strogi prirodni rezervat
Kategorija Ib	Wilderness area	Područje divljine
Kategorija II	National park	Nacionalni park
Kategorija III	Natural monument or feature	Spomenik prirode
Kategorija IV	Habitat/ species management area	Zaštićeno stanište ili vrsta
Kategorija V	Protected landscape/ seascape	Zaštićeni morski ili kopneni predeo
Kategorija VI	Protected area with sustainable use of natural resources	Zaštićeno područje sa održivim korišćenjem prirodnih resursa

Tabela 3 – Zaštićena  područja u svetu prema Listi zaštićenih područja UN

IUCN kategorija	Broj zaštićenih područja (ZP)	% od ukupnog broja ZP	Površina (km2)	% od ukupne površine ZP
Ia	4.731	4,6	1.033.888	5,5
Ib	1.302	1,3	1.015.512	5,4
II	3.881	3,8	4.413.142	23,6
III	19.833	19,4	275.432	1,5
IV	27.641	27,1	3.022.515	16,1
V	6.555	6,4	1.056.008	5,6
VI	4.123	4,0	4.377.091	23,3
Bez IUCN kategorije	34.036	33,4	3.569.820	19,0
UKUPNO	102.102	100,0	18.763.407	100,00

Zakonom o zaštiti životne sredine Srbije (Zakon je objavljen u “Službenom glasniku RS”, br.36/2009 i 88/2010) definisane su kategorije zaštićenih prirodih dobara, koje su usklađene sa kategorijama koje propisuje IUCN – Međunarodna unija za zaštitu prirode. Prema ovom Zakonu u Srbiji se utvrđuju sledeće kategorije zaštićenih područja: strogi rezervat prirode, specijalni rezervat prirode, nacionalni park, spomenik prirode, zaštićeno stanište, predeo izuzetnih odlika, park prirode.

Za svaku kategoriju u Zakonu je data i bliža definicija:

Strogi rezervat prirode

je područje neizmenjenih prirodnih odlika sa reprezentativnim prirodnim ekosistemima, namenjeno isključivo za očuvanje izvorne prirode, genskog fonda, ekološke ravnoteže, praćenje prirodnih pojava i procesa, naučna istraživanja kojima se ne narušavaju prirodna obeležja, vrednosti, pojave i procesi.

Specijalni rezervat prirode

je područje sa neizmenjenom ili neznatno izmenjenom prirodom, od naročitog značaja zbog jedinstvenosti, retkosti ili reprezentativnosti, a koje obuhvata stanište ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, bez naselja ili sa retkim naseljima u kojima čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih odlika, genskog fonda, ekološke ravnoteže, praćenju prirodnih pojava i procesa, naučnim istraživanjima i obrazovanju, kontrolisanim posetama i očuvanju tradicionalnog načina života.

      U strogom i specijalnom rezervatu prirode zabranjeno je vršiti radnje i         aktivnosti i obavljati delatnosti koje mogu narušiti svojstva zbog kojih su            proglašeni zaštićenim prirodnim dobrom (branje i uništavanje biljaka,       uznemiravanje, hvatanje i ubijanje životinja, uvođenje novih bioloških vrsta,            melioracijski radovi, razni oblici privrednog i drugog korišćenja i slično).

      U strogom rezervatu prirode zabranjene su privredne i druge aktivnosti.

Nacionalni park

je područje sa većim brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od nacionalnog značaja, istaknutih predeonih odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih vrednosti i resursa, ukupne predeone, geološke i biološke raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno – rekreativnih potreba i ostalih aktivnosti u skladu sa načelima zaštite prirode i održivog razvoja.

      U nacionalnom parku dozvoljene su radnje i delatnosti kojima se ne ugrožava izvornost prirode, kao i obavljanje delatnosti koje su u funkciji obrazovanja, zdravstveno –      rekreativnih i turističkih potreba, nastavka tradicionalnog načina života lokalnih zajednica, a na način kojim se ne ugrožava opstanak vrsta, prirodnih ekosistema i predela, u skladu sa ovim zakonom i planom upravljanja koji donosi upravljač.

      Mere zaštite nacionalnog parka i način njegovog korišćenja, bliže se određuju posebnim zakonom.

Spomenik prirode

je manja neizmenjena ili delimično izmenjena prirodna i prostorna celina, objekat ili pojava, fizički jasno izražen, prepoznatljiv i/ili jedinstven, reprezentativnih geomorfoloških, geoloških, hidrografskih, botaničkih i/ili drugih obeležja, kao i ljudskim radom formirana botanička vrednost od naučnog, estetskog, kulturnog ili obrazovnog značaja. Na spomeniku prirode zabranjene su sve radnje i aktivnosti koje ugrožavaju njegova obeležja i vrednosti.

      Mere zaštite spomenika prirode i način njegovog korišćenja, bliže se određuju aktom o proglašenju zaštićenog područja.

Zaštićeno stanište

je područje koje obuhvata jedan ili više tipova prirodnih staništa značajnih za očuvanje jedne ili više populacija divljih vrsta i njihovih zajednica. Na zaštićenom staništu zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se ugrožava ili oštećuje jedan ili više tipova staništa.

      Aktom o proglašenju zaštićenog staništa bliže se utvrđuje njegov značaj, namena i mere zaštite.

Predeo izuzetnih odlika

je područje prepoznatljivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim        vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog       stanovništva. Predeo izuzetnih odlika može biti prirodni predeo izuzetnih   odlika i kulturni predeo izuzetnih odlika.

      U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se narušavaju primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela.

      Mere zaštite, način obavljanja privrednih i tradicionalnih delatnosti i korišćenje prirodnih i stvorenih vrednosti u predelu izuzetnih odlika, bliže se utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog područja.

Park prirode

je područje dobro očuvanih prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i živopisnim pejsažima, namenjeno         očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti, kao i   zadovoljenju    naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih,       turističkih, zdravstveno – rekreativnih  potreba i ostalih delatnosti   usklađenih sa tradicionalnim načinom života i načelima održivog razvoja.

      U parku prirode nisu dozvoljene privredne i druge delatnosti i radnje kojima           se ugrožavaju njegova bitna obeležja i vrednosti. Mere zaštite, način      obavljanja privrednih delatnosti i korišćenje prirodnih vrednosti u parku      prirode, bliže se utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog     područja.

     

Površina zaštićenih područja u Srbiji

je trenutno  5,91 % teritorije. Prostornim planom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 88/10), predviđeno je da do 2015. godine pod nekim vidom zaštite bude oko 10% površine, a da do 2021. godine oko 12% teritorije Srbije.

Ukupan broj zaštićenih prirodnih dobara iznosi 463:

• 5 nacionalnih parkova
• 16 parkova prirode
• 16 predela izuzetnih odlika
• 71 rezervata prirode
• 42 zaštićena prostora kulturno – istorijskih vrednosti
• 313 spomenika prirode.

Grafikon 2 – Struktura zaštićenih područja prema nacionalnoj klasifikaciji

 

 

 

 

 

 

Izvor:Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2011. godinu. Ministarstvo energetike, razvoja i zaštite životne sredine

Grafikon 3 – Kumulativna površina zaštićenih područja u Republici Srbiji.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Izvor:Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2011. godinu. Ministarstvo energetike, razvoja i zaštite životne sredine

            U zavisnosti od vrednosti i značaja, zaštićeno područje se svrstava u I, II ili III kategoriju.

            I kategorija

se odnosi na zaštićeno područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja. Uglavnom su to nacionali park, strogi i specijalni rezervat, stanište, prirodno dobro koje se štiti na osnovu međunarodnih akata ili ima međunarodni značaj, predeo izuzetnih odlika u kome se nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, kao i park prirode koji se celom površinom nalazi na teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave.

            II kategorija

se odnosi na zaštićeno područje pokrajinskog/regionalnog, odnosno velikog značaja. Uglavnom su to stanište i predeo izuzetnih odlika u kome se ne nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, ako im je cela površina na teritoriji autonomne pokrajine, kao i park prirode koji se nalazi na teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave na teritoriji autonomne pokrajine.

            III kategorija

se odnosi na zaštićeno područje lokalnog značaja. To najčešće može biti park prirode, spomenik prirode, kao i predeo izuzetnih odlika u kome se ne nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, a kojima je cela površina na teritoriji jedinice lokalne samouprave.

            Režim zaštite jeste skup mera i uslova kojima se određuje način i stepen zaštite, korišćenja, uređenja i unapređenja zaštićenog prirodnog dobra;

            U  nacionalnom parku uspostavljaju se režimi zaštite I, II i III stepena u skladu sa zakonom. (Zakon o nacionalnim parkovima,  član 7). U istom zakonu je u članu 6 navedeno koje su aktivnosti zabranjene u pojedinim režimima zaštite.

            Režimi zaštite su jasno i precizno definisani u članu 35 Zakona o zaštiti prirode. Takođe je i navedeno da se u skladu sa posebnim zakonima mogu zabraniti radovi i aktivnosti koje su režimom zaštite iz ovog člana ograničeni.