ŠARGANSKA OSMICA
Turistička pruga uskog koloseka Šargan – Vitasi – Mokra Gora
Prevoj Šargan smešten je između planine Tare (Zborište 1544) na severozapadu i Zlatibora (Tornik 1167) na jugoistoku. Kroz njega je probijen tunel Šargan koji povezuje kremansku sa mokrogorskom kotlinom i kroz njega prolazi međunarodni magistralni putni pravac E-761 koji dolazi iz pravca Bugarske i Rumunije i prolazi kroz Zaječar, Paraćin, Kruševac, Kraljevo, Čačak, Užice i dalje odlazi za Višegrad, Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku povezujući jugoistočnu sa zapadnom Evropom.
Preko prevoja Šargan vodi železnička pruga uskog kolosekapoznata kao ’’Šarganska osmica’’ koja je svojevremeno bila deo putnog pravca koji je povezivao Beograd sa Dubrovnikom i Sarajevom, a danas, kako bi rekao Mitar Tarabić, kremanski prorok, njome se prevoze ljudi uživancije radi:
…Proći će podosta godina
pa će se ljudi opet sjetiti
gvozdenoga puta,
te će ispotekare obnoviti ovaj put.
Samo njim do Višegrada neće putovati putnici radi potrebe i posla, već ljudi od zabave serbez odmorišta i uživancije…
proročanstvo Mitra Tarabića
Šarganska osmica je naziv za deo ovog putnog pravca i to od Kremne do Mokre gore ili tačnije sama ’’osmica’’ se nalazi između stanice Mokra Gora i Jatare, a do stanice Šargan-Vitasi se završava uspon zbog kog je osmica i napravljena. Naime problem pri gradnji pruge na ovoj deonici je bio kako savladati visinsku razliku od 300m na udaljenosti od 13,5km tj.nagib od 18‰.
Do gradnje, ove naše, danas turističke atrakcije, je došlo iz potrebe Austro-Ugarske da spreči ostvarenje izgradnje jadranske transverzale preko turske teritorije i zato je dala saglasnost da se ova zapadna srpska pruga, koja bi počinjala u Stalaću, spoji u Vardištu sa istočno bosanskom prugom koja je dolazila iz Sarajeva. Kako je krajem XIX veka sagrađena pruga Beograd-Niš gradnjom ove pruge bi se Beograd povezao sa Sarajevom i sa Dubrovnikom tj. Jadranskim morem. Pruga je prolazila kroz Kruševac – Čačak – Užice – Šargan i vodila do Vardišta gde se nastavljala na bosanski deo pružnog pravca.
Osnovni Podaci
U tehničkom smislu, na pruzi se isticala čuvena “Šarganska osmica” – jedinstvena železnička petlja iznad podnožja Jatare – koja je omogućila savladavanje velike visinske razlike između Mokre Gore i Šargana. Dužina “osmice” je bila 13.5 km i na trasi je imala 20 tunela, 3 mosta i vijadukt, koji su činili trećinu trase pruge
Tehnološki napredak društva minimizirao je značaj ove pruge u saobraćajnom smislu. Godine 1974. demontiran je gornji stroj pruge, dok su trup i objekti na njemu ostali. Četvrt veka kasnije zaživela je ideja o revitalizaciji pruge Šargan Vitasi – Mokra Gora kao turističke pruge.
Oživljavanje i ponovno aktiviranje otrgli su od zaborava deo istorije srpske železnice a putnicima pružio svetski atraktivnu muzejsku pružnu trasu. Tehničko rešenje se bazira na rekonstrukciji i uređenju sačuvanih elemenata pruge (tunela, mostova, malih objekata, trupa pruge), uz izgradnju prateće infrastrukture i novih objekata neophodnih kako za funkcionisanje pruge, tako i za prijem putnika- turista.
Po ugledu na muzejske železnice u svetu, deo pruge uzanog koloseka koja je povezivala Beograd sa Jadranskim morem, je obnovljen i pušten u saobraćaj 2001. godine. Na toj deonici, od Šargan-Vitasa do Mokre Gore , nalazi se “Šarganska osmica”, koja zbog jedinstvenog rešenja predstavlja posebnu atrakciju za putnike voza “Nostalgija”. Planirano je da se, u nekoliko faza, poveže obnovljeni deo trase sa Višegradom na jednoj strani i stanicom Branešci na pruzi Beograd-Bar na drugoj strani. Izgradnjom novih deonica pruge obogatiće se turistički potencijal Zlatibora, Tare i doline reke Drine. Od Šargan-Vitasa do Kremana planirana je izgradnja koloseka na postojećem trupu pruge u dužini od oko 4 km. Od Kremana do stanice Branešci predložene su tri varijante nove trase. Planirani objekti i prateći sadržaji u ambijentalnom smislu će biti u skladu sa već izgrađenim objektima, odnosno primeniće se tradicionalni način izgradnje. Ukupna dužina pruge je oko 20km.Pruga je projektovana za brzine do 30 km/h.
U jednom od kataloga “Šarganske osmice”, pod naslovom “Osetite dah minulih vremena”, piše:
“Ova pruga bila je žila kucavica i veza Evrope sa Jadranskim morem… Od Beograda do Dubrovnika i Zelenike, uskokolosečnom prugom od 760 mm, od 1925. do 1974. godine kroz tunele, preko mostova i kroz planinske useke saobraćao je čuveni voz “ćira” ostavljajući za sobom prepoznatljivi miris dima parne lokomotive… Deo ove pruge na relaciji od stanice Šargan Vitasi do Mokre Gore, koji predstavlja jedinstveno graditeljsko delo, otrgli smo od zaborava i nadaleko čuvenom ‘Šarganskom osmicom’ ponovo odjekuje klaparanje vagona i veseli žamor turista u vozu “Nostalgija”.
Od Mokre Gore do stanice Šargan Vitasi proći ćete kroz 22 tunela, preko pet mostova, savladati visinsku razliku od 300 metara i sve to na ukupnoj razdaljini od 15.440 metara. Za vreme vaše vožnje imaćete priliku da sa nekog od pet vidikovaca sagledate bogatstvo i lepote prirode ovoga kraja
Istorijat Gradnje Šarganske Osmice
Pruga Stalać-Užice-Mokra Gora počela je sa gradnjom 1907. Tokom Prvog svjetskog rata Austrougarska je 1916. godine, kada se Srbija nalazila pod okupacijom, započela izgradnju pruge koja je zbog svojih brojnih specifičnosti, postala graditeljsko čudo. Na izgradnji pruge radili su italijanski i ruski zarobljenici. Tokom izgradnje jednog od tunela došlo je do urušavanja kada je oko 200 zarobljenika ostalo pod ruševinama tunela. Zbog toga je na započetoj dionici Šargan – Mokra Gora – Vardište urađeno svega devet kilometara pruge, i po tome se to mjesto danas simbolično zove Deveti kilometar. Nakon ove nesreće Austo-Ugarska je prekinula dalju izgradnju. Na Mokroj gori u mestu Jatarice postoji spomen- crkva, posvećena ruskim i italijanskm ratnim zarobljenicima koji su stradali prilikom gradnje tunela Budim.
Nakon Prvog svjetskog rata, Kraljevina SHS je ponovo krenula u realizaciju spajanja pruga. Gradnja je nastavljena 1922. godine, a posao je dobilo preduzeće „Feniks“. Na dopola urađenom kolosijeku, ostalom od Austrijanaca, postavljena je pruga koja je stigla do samog podnožja Šargana. Da bi se nastavili radovi, instalirana je žičana železnica sa tri kraka: do najvišeg tunela na Šarganu (dugog 1.825 metara), do stanice Jatare (1.926 m) i do 13. kilometara u dolini rijeke Kamišine (1400 m). Međutim , pošto su ovi radovi za „Feniks“ bili preskupi, posao je okončala država.
Da bi prevazišli probleme projektovanja ponuđeno je austrougarskom zarobljeniku, koji je bio osuđen na doživotnu robiju, da projektuje prugu a da zauzvrat bude oslobođen kazne. Ekipe koje su kopale šarganski tunel sa obje strane nisu se, međutim srele na sredini, zbog čega je inženjer izvršio samoubistvo. Prebirajući po njegovim proračunima, jedan od njegovih kolega uočio je grešku i potom nastavio sa radom i dan kasnije nakon kratkog kopanja došlo je do probijanja tunela.
Ime „osmica“ ova pruga je dobila zato što je nadmorska visina od 300 metara savladana usponom idući preko brda u zavijenim krugovima praveći figuru broja osam. Osnovna ideja sastojala se u tome da, pošto voz ne može da savlada strme uspone, treba nekako napraviti prugu koja će se, i pored toga, popeti do vrha planine. To je izvršeno jedinstvenom realizacijom u obliku osmice, koja je obavijena oko cele planine i lagano se uspinje ka vrhu.
Voz je prugom saobraćao tačno 49 godina i 25 dana od Užice, preko Šarganskog prevoja prema Višegradu i dalje prema Jadranskom moru i Dubrovniku. Tada se od beogradske Čukarice do Ploča u drvenim vagonima putovalo dva dana i dvije noći. 28. februar 1974. voz je zajedno sa svim prugama uskog kolosijeka ukinut, jer su stručnjaci procijenili da je neisplativ.
24 godine kasnije, na inicijativu žitelja ovog kraja i na pristanak ŽTP Beograd , započeta je rekonstrukcija pruge. Iz Muzeja željeznica u Požegi dovučeni su vagoni i lokomotiva, pa je „ćira“, kako ga narod prozvao, na delu trase krenuo sa radom godinu dana kasnije, a na čitavoj obnovljenoj dionici od 15,5 kilometara 2003. godine.
Šarganska Osmica – Tehnički Podaci
• kolosek 0,76 m
• između stanica Šargan – Vitasi – Mokra gora nalazi se:
• stanica Jatare u 262 km + 250,36 (do stalaća)
• ukupno 20 (22) tunela
• najduži tunel je Šargan 1666,86 m
• ukupna dužina tunela 5445,22 m
• šarganskom osmicom savlađuje se visinska razlika od 300 m na udaljenosti od 3,5 km
• radovi na izgradnji šarganske osmice počeli su oktobra 1921. godine
• puštena u saobraćaj 02.02.1925.
• saobraćaj obustavljaen 28.02.1974.
• početak rekonstrukcije i revitalizacije šarganske osmice 06.22.1999. godine
Četiri železničke stanice: Jatare, Golubić, Ludi kamen i Šargan Vitasi
Najveća investicija koja se realizuje na „Šarganskoj osmici“ jeste izgradnja novog, pet kilometara dugog pružnog kraka od trenutno krajnje stanice Šargan Vitasi prema selu Kremna. Kada krak do Kremana bude završen, a to će biti uskoro, vožnja će od Šargan Vitasa biti produžena za tu novu deonicu koja se gradi od materijala sa starih, ukinutih vojvođanskih pruga.
Pored atraktivnog tehničkog rešenja na padinama Šargana, železničke “osmice”, koju su uzimali kao primer uspešnog savlađivanja uspona na kratkom rastojanju, pruga je imala i druge osobenosti. Železnička stanica Jatare služila je samo kao ukrsna stanica i na njoj nikad nije prodata ni jedna karta. Granični tunel sa Vardistem ispod brda Balvan, broj 53, imao je u portalu skulpturu srpskog vojnika koji gazi krunu crno-žute Monarhije, a na izlazu iz tunela,sa srpske strane, pisalo je ime tadašnjeg vladara Aleksandra I, pored kojeg su bili postavljeni
simboli radnika i seljaka: srp i čekić.
Ova uzana pruga imala je veliki ekonomski, politički i vojno-strategijski značaj za novostvorenu državu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Pruga je od Užica do Mokre Gore zapošljavala oko 500 ljudi.
1 METAR 1 KG ZLATA.
Pruga uskog kolosijeka Višegrad – Vardište predstavljala je dio nekada čuvene „Istočne pruge“ (njem. „Bosnische Ostbahn“ ili pruga „Sarajevo – Ostgrenze “, odnosno Sarajevo-istočna granica) koju je izgradila Austro-Ugarska u periodu od 1903. do 1906. godine, povezujući na taj način istočnu Bosnu sa Sarajevom i ostatkom Austro-Ugarske Monarhije. Sa cijenom od 75 miliona zlatnih kruna (450 hiljada zlatnih kruna po kilometru) to je bila jedna od najskupljih pruga u svijetu izgrađenih do tog doba. Kada se preračunaju svi troškovi gradnje pruge dolazi se do nevjerovatne cijene od 1 kilograma čistog zlata za metar pruge. Izgradnja ove pruge bila je motivisana isključivo strategijskim značajem, budući da se Višegrad tada nalazio na granici između Austro-Ugarske i Srbije.
Hvala za informacije. Ja bih baš putovao tamo. Ko organizuje put iz Beograda. Treba mi za proleće – leto 2015.