Đerdapska klisura – nastanak i sastav stena

Po J. Cvijiću klisura se prostire od Bazijaša do Kladova i dužina je 130 km. Đerdapska klisura je najduža kompozitna dolina Evrope i sastoji se od 4 klisure koje razdvajaju, ograničavaju tri kotline. Nizvodno se ređaju Golubačka klisura, Ljupkovska kotlina, klisura Gospođin vir, Donjomilanovačka kotlina, klisura Kazan, Oršavska kotlina i Sipska klisura.

Položaj

U regiji Istočnoj Srbiji reka Dunav je usekla jedinstvenu klisuru u Evropi. Ona danas zahvata granični položaj između Srbije i Rumunije i od 588 km toka Dunava u Srbiji kroz Đerdap protiče približno 100km.

Nastanak

Klisura je počela da se formira na mestu otoke nekadašnjeg Panonskog mora. Nastanak Dunava i Đerdapske klisure opisao je najpoznatiji srpski geograf Jovan Cvijić: “… Panonski i Vlaško-pontski basen su bili ispunjeni morima. Ta mora su bila odvojena niskim Karpato-balkanskim planinskim vencima, ali su među njima na nekoliko mesta postojale i veze. Jedna takva veza, postojala je trasom kojom danas teče Dunav. Nivo Vlaško-pontskog mora počeo je naglo da opada pa se voda prelivala iz višeg Panonskog u niže Vlaško more formirajući otoku između dva basena. Oba mora su se postepeno pretvarala u jezera a “đerdapska otoka” se i dalje održala. Pred početak ledenog doba sačuvani su sistemi jezera, manja samostalna jezera i močvare. Tada je potekao i Dunav, koji je u Panonskom basenu povezivao nizove jezera a u Đerdapu je nasledio dolinu “đerdapska otoka”, nastavio je da udubljuje svoje korito u dolinu ledenog doba a to radi i danas. Kroz celo to vreme Karpatsko – balkanski venci su se polako izdizali, a Dunav je približno istom brzinom usecao svoju velelepnu klisuru….” Jovan Đ. Marković u svom jedinstvenom delu Regionalna geografija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije navodi da je Đerdapska klisura primer ’’složene klisure, poligenetske, polimorfne, polifazne, poprečne, laktaste, kanjonske i antecedentne doline.’’

Dunav se u Đerdapskoj klisuri usekao poprečno na pravac pružanja planinskih venaca Karpata i na taj način učinio vidljiv i pristupačan geološki sastav i geotektonske, stratigrafske, paleontološke odlike ovog prostora koje predstavljaju bogatstvo podataka o istoriji razvitka zemljine kore, složenosti geoloških procesa i promena paleoekoloških uslova.

Karpatsko-balkanske planine su se razvile u istočnom delu nekadašnje geosinklinale Tetisa, između Rodopske mase i Vlaško-bugarske platforme. Kroz istoriju razvoja Zemlje ova regija je prošla kroz različite faze. U paleozoiku, tokom silura ovaj deo Srbije je bio pod morem koje se pružalo od Dunava do Bugarske granice. Krajem silura, tokom kaledonske orogeneze došlo je do stvaranja jezgra današnjeg kopna. U karbonu počinje hercinska orogeneza koja je na prostoru istočne Srbije stvorila prve tektonske sturkture meridijanskog pravca pružanja. U poslednjem periodu paleozoika, u permu, plitko more se prostiralo između Rodopske mase i homoljsko-kučajsko-svrljiških uzvišenja. U mezozoiku se u istočnoj Srbiji dešavaju značajne tektonske promene. Krajem trijasa more koje je prekrivalo prostor istočne Srbije se usled jačeg izdizanja povuklo. U ovom periodu, u gornjem trijasu pre oko 200 miliona godina, počinje alpska orogeneza koja se u ovom prostoru manifestovala u više orogenih faza. Najstarije stene su proterozojske starosti, a predstavljeni su plagioklasnim gnajsevima preko kojih su navučeni ili su se erozivno nataložili različiti škriljci. U Miročkom delu Đerdapa se nalaze aktinolitski škriljci sa gabrovima prekambrijske do ordovičke starosti.

Tokom marinskih faza na ovom se prostoru formiraju različite sedimentne tvorevine. Iz perioda devona potiču debele serije peščara i konglomerata. U plitkim lagunama tokom karbona stvoreni su konglomerati i glinci sa ugljonosnim škriljcima. Tokom perma od spiranog materijala sa obližnjeg kopna nastali su crveni peščari. U mezozoiku pre početka alpske orogneze nataložene su naslage trijaskih, jurskih i kretacejskih krečnjaka, konglomerata i peščara. Sivi i beličasti krečnjaci debljine i do 500 m su nastajali taloženjem korala, amonita puževa, školjki, hidrozoa u plitkim delovima mora na izdignutim grebenima. Krečnjačke stene izgrađuju najviše delove Đerdapske klisure u Srbiji i to Jelenske stene, Sokolovac, Čoka Njalta i Veliki i Mali Štrbac.
Na rtu Greben kod Donjeg Milanovca pronađeni su jurski krečnjaci debljine oko 60 cm u kojima se nalazi velik broj amonita. Zbog svoje stratigrafske kompletnosti koja se ogleda u sukcesiji amonitskih zajednica predstavljenih sa velikim brojem amonita ovo je jedinstven lokaltitet u jugoistočnoj Evropi. Fosilne ostatke izumrlih organizama, danas možemo naći u mnogim oblastima istočne Srbije, od njih je izgrađen skoro čitav Đerdap i obala Dunava na Miroču. Tokom jure nataložene su naslage kamenog uglja.